Aktarcılık Akımı: Sağlığına Fayda mı Yoksa Zarar mı?

Aktarlar! Büyüğünden küçüğüne hepimizin çay ve baharatları temin ettiği ilk yer belki de burası. Adını belki de ilk kez duyduğun her türlü bitkiyi bulmak adına ilk gittiğin yer belki de aktarlar. Fakat ne yazık ki, güncel araştırmalara göre, aktarlar gerçekten sağlık adına büyük riskler barındırabiliyor. Bazen de istenilen etkinin görülmesine engel olabiliyor. Evet, belki bu açıklama senin için ilginç, belki de inandırıcı gelmeyebilir, fakat bu konu hakkında sorman gereken bazı temel sorular var. Bu sorulardan geçerli puan alabilen bir yer, bitki ve baharat temini için uygun bir yer demek oluyor.

Tahmin ettiğinin aksine aslında, bir papatya, bir sarı kantaron bitkisinin onlarca türü bulunmakta! Bu durum diğer yüzlerce bitki için geçerli! Üzücü nokta şu ki, bazı bitkilerin çoğu türü dış görünüş açısından tıpatıp birbirine benziyor! Bu da toplayıcının 2 farklı türü birbirinden ayırt etmesini imkânsız kılıyor! Örneğin tıbbi papatya dediğimiz Matricaria recutita; üst solunum yolu rahatsızlıklarında ve farenjitte kullanılmaktadır. Piyasada papatya çayı diye satılan 'Tanacetum cinerariifolium' bitkisinden elde edilen de, aynı görüntüdedir. Bu 2 türü insanların ayırt etmesi mümkün değildir. Bu bitki gerçekte böcek öldürücü etkiye sahiptir. Özellikle doğu bölgelerinde bu bitki türü, tıbbi papatya sanılarak toplanmakta ve sancısı, gaz problemi olan bebeklere içirilebilmektedir. Ne yazık ki, sonrasında bu durum ani bebek ölümleriyle karşılaşılmasına sebep olmaktadır. Bu ve bunun gibi binlerce örneğin olabileceğini düşündüğümüzde, aktar satıcısının yanlış toplanan bitki türünü gözle ayırt etmesi bazı durumlarda imkânsız olabilmektedir. Bu türlerin ayırt edilebilmesinin tek yolu mikroskobik analizden geçilmesi ve doğru türün paket üzerinde Latince ismi ile yazılmasıdır. Bu şekilde isimlendirilmemiş bir paketten alınan bitki, sağlık adına risk taşıyabilmektedir.

Baharat ve çaylarda, beklenen etkiyi gösteren maddeler “sekonder metabolitler” olarak adlandırılmaktadır. Sekonder metabolitler; bitkinin ekilmesi, toprağın koşulu, hava şartları, etrafındaki bitkiler, nem, ışık, pH değerleri gibi birçok koşuldan etkilenmekle beraber, bu koşullara göre artış veya azalma gösterebilmektedir. Doğru koşulların sağlanmıyor olması, sekonder metabolitlerin kaybolmasına ve bitkiden beklenen etkinin alınmamasına sebep olacaktır. Bu nedenle bu koşullar mesleğinde uzman kişiler tarafından sağlanıyor olmalıdır.

Bitkilerde en çok dikkat edilmesi gereken ve ciddi anlamda tehlikeli olan konu, pestisitler ve toksik maddelerdir. Bitki yetiştiricisi, ne yazık ki bazen koşullara uymaksızın bitkilere kontrolsüz ilaçlama uygulayabilmektedir. Bu da sonrasında toplanan bitkileri tüketenler için sağlık anlamında ciddi sorunlar oluşturabilmektedir. Bunun yanında nemli kalan bitkilerde üreyebilecek bakterilerin oluşturduğu toksinler de, bitki kontrolden geçmediği takdirde büyük sorunlar yaratabilmektedir. Bu gibi durumlarda, bitkilere doğru şekilde ilaçlama yapılmalı, doğru koşullarda saklanmalıdır. Raflara gelene kadarki aşamada doğru şekilde toksik madde-pestisit analizi yapılmalıdır. Aksi durumda oluşan pestisit-toksinler bireyde organ yetmezliği ve en kötüsü de ölümlere kadar götüren durumlara yol açabilmektedir.

Her bitki, toplama aşamasından sonra, raflara gelene kadar bir takım işlemlerden geçmektedir. Bitkinin yapısına bağlı olarak her bitkide farkı şekilde toplama ve ambalajlama sistemi uygulanabilmektedir. Yanlış bir şekilde toplama sonrası yanlış ambalajlama, bitkinin özelliğini gösterecek etkin maddelerin kaybolmasına sebep olabilmektedir. Özellikle nemli ortamlarda kalan bitkilerde bakteriler tarafından toksin madde oluşturulmasına sebep olabilmektedir. Diğer bir yandan yanlış kaplarda ambalajlama, kaptan bitkiye başka zararlı bileşenlerin geçmesine sebep olabilmektedir.

Ne yazık ki bitkinin raflara yerleştirilmesinden sonra her şey bitmiyor. Yanlış koşullarda saklanan bitki, etkisini kaybetme veya toksik etki oluşturabilmektedir. Özellikle uçucu yağa sahip olan bitkilerin ağzı açık bir şekilde satılması, bitkinin etkinliği açısından hiçbir anlam ifade etmemektedir. Diğer bir yandan güneş gören, yeterince kuru ortamlarda saklanmayan bitkiler de beklenen etkiyi göstermeyecektir. Bu sebeple alınan bitkinin kapalı bit kapta, oksijen alışverişinin olmadığı, kuru bir ortamda, çok sıcak olmayan koşullarda saklanıp satışa sunulması gerekmektedir.

Tağşiş, (bir şeyin içine başka bir madde) karıştırma, katıştırma anlamına gelmektedir. Üzücü bir şekilde tağşiş Türkiye’de fazlasıyla sık karşılaşılan bir durumdur. Tağşiş, daha az benzer etki gösteren farlı tür bitkiyi koyma, morfolojik olarak benzeyen bitkiyi koyma (safran yerine aspir koyma), toz olarak değiştirme ( toz kırmızı biber yerine kiremit tozu), tağşiş yapılacak bitkinin kokusunu başka bir maddeye ekleme ( toz talaşa muskat esansı ekleme), bitkinin etki gösterecek kısımları dışındaki yerlerini pakete ekleme (ıhlamur çiçeğinden çok dal, yapraklarının ilavesi ile gramajı arttırma) yapılabilmektedir. Ülkemizde tağşiş özellikle toz olarak yapılmaktadır. Bu sebeple bilinen markalar dışında toz olarak özellikle aktarlardan temin etmek, büyük riskler taşıyabilmektedir.

Öncelikle yukarıdaki soruların cevapları, aktarlar için ne yazık ki olumlu sonuçlanmamaktadır. Bu sebeple, yapılacak ilk şey alınan çay ve baharatların kesinlikle aktardan temin edilmiyor olmasıdır. Bunun yerine öncelik eczane kanalları olmalıdır. Eczanelerde ‘Bitkisel Drog’ başlığı altında satılan bitkiler, eczane kanallı satılan ürünler bu konuda gerekli kontrollerden geçtiği ve güvenilir olduğunu vurgulamaktadır. Bunlar dışında bazı durumlarda da güvenilir markaların ürünlerini marketlerden temin etmek mümkündür.